... Gəncənin tarixi

      18-ci il ....
     Bir anda qə"bul olunmuş bütün dəyərlər öz qiymətini itirdi. İnqilab Gəncənin inkişafına öz düzəlişlərini verdi. Bir çox adam İrana və Türkiyəyə köçərək, 70 il ərzində öz qohumları və doğma şəhərlərilə əlaqə saxlamaqdan məhrum olmuşlar. Yalnız 90-cı illərin sonunda Vətənə qayıtmağa imkan yarandı.
     Şura hökümətinin ilk illərində su təhcizatı məsələsi kəskinliklə ön plana çıxdı. Şəhər içtimayyətinin təşəbbüsü ilə kəhrizlər salınmışdır. Su kəməri tikilməsindən əvvəl köhnə kəhrizlər və quyular tə'mir olunmuşdur. Su kəməri tikintisi 1936-cı ildə başa çatmışdır və bununla da Gəncə əhalisinin su ilə tə'minatı problemi aradan qaldırılmışdır. Şəhərdə yeni su kəmərinin tikintisi 1939-40-cı illərdə başlamış və Böyük Vətən müharibəsinin ağır illərində başa çatmışdır.
     1920-ci ildə Azərbaycan maarif komitəsinin qərarı ilə Gəncədə 14 ibtidai və 4 orta məktəbi tikilmişdir. İbtidai məktəblərdə 2.794 şagird oxuyurdu. 1928-29-cu tədris illərində Gəncə şəhərində tədris proqramı sistemi uşaqların 95 %-ni məktəbə cəlb etmişdi. 1936-cı ilədək nəinki Gəncə, hətta bütün Azərbaycan ümumi ibtidai təhsil sisteminə keçmişdir. 1939-cu ildə Gəncədə 16 orta məktəb fəaliyyət göstərirdi.
     1931-ci ildə Gəncə şəhərinə Zaqafkaziya qidromeliorasiya institutu və Bakıdan 2 kənd təsərrüfatı məktəbi köçürülmüşdür. 1933-cü ildə isə onlar birləşib 6 fakültədən ibarət Kənd təsərrüfatı institutu yaratmışdılar. Bundan başqa bu illərdə şəhərdə ikiillik pedaqoji institutu, Gəncə musiqi texnikumu, N.K. Krupskaya adına Gəncə tibb texnikumu, iki texniki peşə məktəbi fəaliyyət göstərirdi. İldən ilə Gəncədə mədəniyyət ocaqlarının sayı artırdı. 1940-cı ildə 9 kitabxana, 13 klub, 7oxu zalı qeydə alınmışdır. Xalq təhsilinin artmasında maarifçiliyin həmçinin böyuk rolu var idi. O, şəhərdə 1920-ci ildə yaradılmışdır. "Qırmızı Gəncə", "Yeni Gəncə", "Qızıl Gəncə", "Zərbə", "Gəncə bolşeviki"qəzetləri ilə birgə burada bir sıra həmçinin çap olunurdu.
      1936-1950-ci illərdə bütün SSRİ-də olduğu kimi Gəncədə də repressiyalar, həbslər olunurdu. Repressiyada olanların əksəriyyəti cənub əhalisi üçün dözülməz şəraitə düşdükləri üçün geri qayıtmadılar, qalan hissəsi isə illər keçdikdən sonra səhhətləri pozulmuş halda geri döndülər.
     Böyük Vətən müharibəsi illrində 25.643 gəncəli cəbhəyə yola düşmüşdür. Gəncə sakini kiçik leytenant İsrafil Məmmədov - Sovet İttifaqı Qəhramanı adına layiq görülmüş ilk azərbaycanlı idi.Onun Novqorod yaxınlığında olan Pustınovka kəndində gedən döyüşlər zamanı etdiyi qəhrəmanlıq ona dunya şöhrəti gətirmişdir.
     Gəncə tekstil kombinatı tikilmiş və ən müasir avadanlıqlarla təhçiz olunmuşdur. Orada 83 min tağalaq həcmli 20,480 ədəd toxuculuq dəzgahı qurulmuşdur. Eyni zamanda, şəhərin əlli kilometrliyində Mingəçevir su elektrik stansiyası işə salınmışdır və bu Gəncənin elektrik problemini aradan qalırmışdır. 1954-cü ildə Gəncədə ilk yüksək cəryanlı yarımstansiya işə başladı.
     50-ci illərdə ağır sənaye üzrə mühüm işlər görülmüşdür, məhz o zaman Gəncə auminiy istehsalı zavodu işə salındı.
     Yeyinti istehsalı isə daha güclü təkan alaraq inkişafını davam edirdi. Bu devrdə ət kombinatı, dəyirman, süd kombinatı, çörək kombinatı və konditer fabrikası işə başlamışdı.
     70-ci illərdə Gəncə xalça kombinatının ikinci növbəsi istismara təhvil verilmişdir.
     90-cı illərin sonuna Gəncə, Bakı və Sumqayıtdan respublikanın sonra inkişaf etmiş ağır, yüngül və yeyinti sənayesi olan böyük sənaye mərkəzinə çevrilmişdir. Be lə ki, Gəncənin 22 sənaye müəssisəsində 400 çeşiddə xalq istehlakı malları istehsal edilirdi.
     Müharibədən sonrakı və bərpa devrlərində şəhərin görkəmi tamamilə dəyişmişdir. Onun sahəsi yeni tikilən evlərin və içtimai binaların hesabına gözəçarpacak dərəcədə genişlənmişdir, o yeni küçələr və alleyalarla zənginləşmiş və gözəlləşmişdir. Hal-hazırda Gəncənin əhatə etdiyi sahə 100 kv.metdən artıq, əhalisi 350 min adamdır. Cənubda 'Gülüstan' mikrorayonunun, qərbində isə 'Yeni Gəncə' yaşayış massivinin tililməsi şəhərin daha da genişlənməsinə və inkişafına şərait yaratmışdır.
     Şəhər sahəsinin genişlənməsi və əhalinin artması, içməli suya olan tələbatın artmasına gətirib çıxartmışdır. Nəticədə 1957-ci ildə uzunluğu 28 kilometr olan Ağsu-Gəncə su borusunun tikintisi başa çatmışdır və əhalinin suya olan tələbatı tamamilə ödənilmişdir.
      90-cıların sonuna Gəncənin 35 orta məktəbində 35 minə yaxın şagird təhsil alırdı, 9 peşə məktəblərində - 5000 tələbə, 6 səkkizillik məktəbində 2 min tələbə oxuyurdu, 67 uşaq baxçalarında 10 minədək uşaq var idi.
     Şəhərdə tibb məktəbi, yüngül sənaye, politexnik, kənd təsərrüfatı, tikinti və s. kimi texnikumlar fəaliyyət göstərirdi. Ali məktəblərdən Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, Azərbaycan Texnologiya Universiteti və Gəncə Dövlət Universiteti fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının Respublikada və onun hüdudlarından uzaqlarda adları tanınan mə¸zunları kimi Elmlər Akademiyasının akademikləri H.Əliyev, İ.Abdullayev, V.Tutayuk, M.Abutalıbov, M.Musayev, M.Hüseynov, F.Məlikov, A.Ağabəyli, Sovet İttifaqı qəhrəmanı Bəsti Bağırova və Şamama Həsənova kimi şəxsiyətlərin adlarını çəkmək olar.

    Şəhərdə Elmlər Akademiyasının Elm Mərkəzi yaradılmışdır.
      Tarixən, Gəncə Azərbaycan musiqisinin mərkəzlərindən biri olmuşdur. Əməkdar incəsənət xadimi Qənbər Hüseynlinin dünya ilə məhşur olan "Cücələrim" mahnısı məhz Gəncə torpağında yazılmışdır. Məhşur sovet bəstəkarı , SSSR-i xalq artisti , Azərbaycan və SSSR-i Dövlət mükafatlarının layreatı Fikrət Əmirov həyat yolunu Gəncədə başlayaraq, həyatının çox bir hissəsini Gəncə ilə bağlamışdır. Bəstəkar T.Hacıyev, Dövlət konservatoriyasının müəllimləri A.Əlizadə, B.Hüseynli, N.Nəbiyev, M.Dilbazi, Ü.Xəlilov, V.Əhmədov və s. ilk addımlarını Gəncədə atmış və ilk uğurlarına Gəncədə nail olmuşlar.